Bela, imtihan, işkence olgunlaşma...
Lisan ül Arab'da verilen bilgilere göre, "ateşte yakmak" anlamındaki " ف ت نfetn" kökünden türemiş bir ismünnevi (tür adı) olan "fitne"; altın, gümüş gibi kıymetli madenlerin kendisiyle kaynaşmış olan değersiz maddelerinden (cüruf) ayrıştırılması, yani saflaştırılması amacı ile yüksek ateşte yakılması (potada eritilmesi) işlemidir. Bu manadan hareketle, madeni yakıp eriten (fitne işlemini yapan) ustaya "fettan" denildiği gibi, kişilerin gönüllerini sevda ateşi ile yakan kadınlara da "fettan" denilir.
"Fitne" sözcüğü sadece kıymetli madenlerin saflaştırma işleminin adı olarak kalmamış, kişilerin inançlarının, içyüzlerinin ortaya çıkarılmasında bir araç olan; mal yokluğu (fakirlik), mal çokluğu (zenginlik), hastalık, ölüm gibi durumlar ile körlük, topallık, sağırlık gibi bedensel kusurlar ve kıtlık, savaş gibi toplumsal olaylar da "fitne" olarak isimlendirilmiştir.
Sözcük daha sonraları "yakma" anlamı ekseninde; "acı çektirme, işkence, zayıf düşürme, saptırma, tartışma, deneme ve sınama" anlamlarında da kullanılır olmuştur.
"Fitne" sözcüğünün ifade ettiği eylemlere bakıldığında bu eylemlerin iki kaynağı olduğu görülmektedir:
İnsan kaynaklı fitneler, bazılarının "şeytan kaynaklı" olarak tanımladıkları da bu kapsamda olmak üzere, bizzat insanlar tarafından yapılan zulüm, işkence gibi başkalarına acı veren eylemler ile yine bizzat insanlar tarafından yapılan ve yaptırılan kışkırtma, ayartma, yanlış yönlendirme gibi toplumlarda karışıklığa, kargaşaya yol açan ve toplumun düzenini bozan eylemlerdir. Herkes tarafından görülen ve bilinen bu fitneler Kur'an'da birçok ayette konu edilmiştir.
Allah kaynaklı fitneler ise, insanların saflaştırılmasına yönelik olan ve Müslümanların iyi bilmeleri gereken fitnelerdir. Yüce Rabbimiz, gönderdiği elçiler dahil herkesi (Müslümanları, insanları, toplumları) fitnelendirmekte; onları ateşe atıp eritmekte, cüruflarını dışa attırıp saf, arı duru hâle getirmektedir. Nitekim İbrahim, İshak ve Yakup peygamberlerin bu anlamdaki tekâmülleri Kur'an'da "fitne" sözcüğüyle değil, " اخلصنا بخالصةehlesna bi halisatin (mükemmel bir saflıkla saflaştırdık)" ifadesiyle anlatılmıştır. Yani, "fitne" eylemi için "halisa" sözcüğü kullanılmak suretiyle, bu sözcüklerin anlamdaş olarak kullanıldıkları belirtilmiştir.
Rabbimiz, nimet veya külfet cinsinden sabır ve sebatı gerçekleştirecek her şeyin, fitne için bir araç olduğunu bildirmiştir:
Enbiya; 35:
35Her kimliği olan varlık ölümü tadıcıdır. Ve eritip saflaştırmak üzere, sizi Biz, şer ve hayır ile sınarız. Ve siz, yalnız Bize döndürüleceksiniz.
"Denemek, sınamak, bitkin düşürmek" anlamına gelen "belâlandırmak" sözcüğü birçok ayette "belâ" ve bu sözcüğün türevleri şeklinde, "fitne" sözcüğü ile birlikte olmadan yer almıştır. Ama yukarıdaki ayetin ipucu olmasıyla anlaşılmaktadır ki "belâ" sözcüğü ve türevleri, kullanıldıkları ayetlerin hepsinde fitneye yönelik kullanılmıştır. Aşağıdaki örneklerde de görüleceği gibi, ister elçilerin ister insanların tekâmülleri amaçlanarak yapılmış olan iyi ya da kötü tüm belâlandırmalar, birer fitneye yöneliktir.
Allah kaynaklı fitneler veya Allah'ın fitnelendirmesi, elçiler ve insanların olgunlaşmasına, olumlu yönde değişmesine, gelişmesine yönelik olduğu için fitne, bir tekâmül ve fiilî eğitim olmakta, fitneden geçenler de sabır ve sebat açısından güçlenmektedirler. Nitekim Kur'an'da İblis'in ve diğer şeytanların etki edemediği kullar olarak bildirilen "muhles kullar" da, fitne ve belâlarla arıtılmış, saf, arı duru hâle getirilmiş kullardır.
Rabbimiz elçilerini ve diğer insanları niçin fitnelendirdiğini şu ayetlerde açıklamıştır:
Ankebut; 2, 3: Furkan; 20:

Rabbimizin nasıl ve ne ile fitnelendirdiğini öğrenmek için ise, Kur'an'daki pek çok ayetten aşağıda bulunan birkaç tanesinin okunması yeterli olacaktır. Ancak ayetlerin, içinde bulundukları pasajla birlikte okunmasında daha çok yarar vardır:
Enfal; 28: Ta Ha; 131: Tegabün; 15: En'âm; 53: Muhammed; 31:Bakara; 155- 157: Âl-i Imran; 186: En'âm; 165: Kehf; 7: Mülk; 2:

Kur'an'dan öğrendiğimize göre Rabbimiz en başta ve en çok elçilerini fitnelendirmiş; onları eritmiş, süzmüş, arı duru, saf, katışıksız hâle getirmiştir:
İbrahim peygamber: Bakara; 124:
Davud peygamber:Sad; 24:

Süleyman peygamber:Sad; 34, 35:
Eyüp peygamber:Sad; 41:
İbrahim, İshak ve Yakup peygamberler:Sad; 45, 46:

Musa peygamber:Ta Ha; 40: Meryem; 51:
Yusuf peygamberin de Yusuf suresinde anlatılan hayatı; ailesinden ayrılışı, kuyuya atılışı, köle diye satılışı, zindana kapatılışı âdeta bir fitneler zinciridir. Tüm bunlardan sonra o da gerekli kıvama gelmiştir. Ve Rabbimiz onu ".... Şüphesiz o arıtılmış (arı duru saf hale getirilmiş) kullarımızdandı (Yusuf; 24). diyerek insanlığa tanıtmıştır.
Peygamberimiz ile ilgili fitneler zinciri ise; o henüz doğmadan babasının ölümü sonucu dünyaya yetim olarak gelmesiyle başlamış; küçük bir çocukken annesinin ölümü sonucu öksüzlük, dedesi ve amcasının himayesinde sığıntılık, fakirlik, çocuklarının ölümleri, müşriklerin sözlü ve fiilî tacizleri şeklinde sürmüş; Kur'an'da ve tarih kitaplarında yer alan daha nice sıkıntılar ile hayatının sonuna kadar devam etmiştir.
Toplum önüne gönderilen peygamberlerin tümü, yukarıda anlatılanlara benzer şekilde Allah kaynaklı fitnelerden geçerek fiilen eğitilmişler, saflaştırılıp olgunlaştırılmışlardır. Çünkü onların sabır ve sebat konusunda iyi, dayanıklı duruma gelmeleri ve davet görevlerinde duygusal olmamaları, hevalarına uymamaları, hakktan sapmamaları, kısacası görevlerinde başarılı olmaları gerekmektedir.
Rabbimizin insanlar için uygun görüp uyguladığı bu sistem, bir buğday tohumunun "nimet" hâline gelme süreci ile büyük benzerlik göstermektedir. Ekim ile toprağın içine hapsedilen buğday tohumu, toprağın içinde çatlar ve toprağı delerek dışarıya doğru hareket eder. Toprağın üzerine çıktığı zaman ise yağmurla, soğukla karşılaşır, kızgın güneşin altında sararıp olgunlaşır. Fakat bu olgunluk yeterli değildir; orakla beli kesilir, harmanda dövülür, değirmende ezilip öğütülür, bu da yetmez, fırında ateşe atılır. İşte bir buğday tohumu bile, bunca aşamalardan sonra sofralarda "nimet" olarak yerini alır.
Sonuç olarak; Kur'an'da 85 yerde geçen "fitne" ve bu kökten gelen diğer sözcükler; "ateşte yakma, acı çekme, saflaştırma" anlamı ekseninde anlaşılmalıdır.