الاولياء [evliyâ] sözcüğü, الولىّ[velî] sözcüğünün çoğuludur. Velî ise, ولاء[velâ] kökünden türemiş sıfat-ı müşebbehe kipinde bir sözcük olup anlamı "yakın olan, yakın duran" demektir. Ancak bu yakınlık nicel değil, nitel bir yakınlıktır.
Hem velî sözcüğü, hem de bu sözcüğün çoğulu olan evliyâ sözcüğü Kur'ân'da hep bu anlamda kullanılmıştır. Bu sözcükler İslâm'ın ortaya çıkışından yüzyıllar sonra, yabancı kültürlerin etkisiyle sözcük anlamları dışında birer kavram hâline gelmiş ve Müslümanların dinî hayatlarını istila etmiştir. Açıklıkla belirtmek gerekir ki, "velî" ve "evliyâ" sözcükleri Kur'ân'da tamamen kendi doğal anlamlarıyla kullanılan iki sözcüktür. Tasavvuf literatürünün bu doğal anlamları bozarak halk kültürüne özel mistik anlamlar ve hiyerarşik bir derecelendirmeyi ifade etmek üzere soktuğu "veli" ve "evliya" kavramlarının Kur'an'daki "veli" ve "evliya" sözcükleriyle bir ilgisi yoktur.
Esma-i Hüsnâ'dan biri olan ve Kur'ân'da hem Allah hem de kullar için kullanılmış olan velî sözcüğü âyetlerde hep نصير[nasîr=yardımcı], مرشد[mürşid=aydınlatan, yol gösteren], شفيع [şefî'=şefaat eden], واق[vâk=koruyucu], حميد[hamîd=öven, yücelten] sıfatları ve "karanlıklardan aydınlığa çıkarır", "bağışlayıp merhamet eder", "zarardan alıkoyup yarara yaklaştırır" nitelemeleri ile birlikte yer almıştır. Bu da demektir ki, velîliğin [yakınlığın] bu nitelikler ve bu sıfatlar ile yakın ilişkisi vardır. Yani, bu nitelik ve sıfatlar, velînin [yakın olanın] belirgin özellikleridir. Buna göre her nerede bir kimse için velî [yakın] sıfatı kullanılmışsa, o kimsenin "yardım eden, yol gösteren, şefaat eden, aydınlatan ve koruyan" bir kimse olduğu anlaşılmalıdır. Bunu aşağıdaki âyetlerden kolayca anlamak mümkündür:
~Göklerin ve yerin egemenliğinin şüphesiz yalnız Allah'a ait olduğunu ve sizin için Allah'ın astlarından bir yakın ve bir yardımcı olmadığını bilmedin mi? (Bakara/107)
~Ve sen onların dinlerine/yaşam tarzlarına uymadıkça Yahûdiler ve Nasara/ Hristiyanlar senden asla hoşnut olmazlar. De ki: "Şüphesiz Allah'ın kılavuzluğu, kılavuzluğun ta kendisidir." Ve eğer bilgiden sana ulaşan şeyden sonra bunların boş ve iğreti arzularına uyarsan, senin için Allah katından herhangi bir yakın olmaz, herhangi bir yardımcı da olmaz. (Bakara/120)
~Ve Allah, sizin düşmanlarınızı daha iyi bilir. Ve yol gösterici, koruyucu yakın olarak, Allah yeter. Yardımcı olarak da Allah yeter. (Nisâ/45)
~Bu iş, sizin kuruntularınızla ve Kitap Ehlinin kuruntularıyla değildir. Kim kötülük yaparsa onunla cezalandırılır. Ve o kendisi için Allah'ın astlarından bir yol gösterici, koruyucu yakın ve iyi bir yardımcı bulamaz. (Nisâ/123)
~Artık inanan ve düzeltmeye yönelik işler yapan kimseler; Allah, onların ödüllerini tam verecek ve armağanlarından onlara fazlalıklar da bağışlayacaktır; kulluktan çekinip büyüklük taslayan kimseler de; onlara çok acıklı bir azapla azap edecektir. Onlar, kendileri için Allah'ın astlarından bir koruyucu, yol gösterici yakın ve bir iyi yardımcı bulamazlar. (Nisâ/173)
~Ve Rablerinin huzurunda toplanılacaklarından korkanları, Allah'ın koruması altına girmeleri için sana vahyedilenle uyar. Onların, O'nun astlarından yardım eden, yol gösteren, koruyan bir yakın kimseleri ve destekçileri, kayırıcıları yoktur. (En'âm/51)
~Ve dinlerini oyun ve eğlence edinmiş/ oyun ve eğlenceyi kendilerine din edinmiş, dünya hayatı kendilerini aldatmış olan kimseleri bırak ve Kur'ân ile hatırlat/öğüt ver: Bir kişi, kendi elinin üretip kazandığıyla değişim ve yıkıma düşerse, onun için Allah'ın astlarından bir yardım eden, yol, gösteren koruyan bir yakın kimse ve destekçi, kayırıcı söz konusu olmaz. Suçuna karşı her türlü bedeli ödemeyi istese de ondan alınmaz. İşte bunlar, kazandıkları ile değişime/yıkıma uğrayan kimselerdir. İyilikbilmezlik ettiklerinden ötürü onlar için kaynar sudan bir içecek ve can yakıcı bir azap vardır. (En'âm/70)
~Ve Biz, böylece Kur'ân'ı Arapça; mükemmel bir yasa olarak indirdik. Ve eğer sana gelen bilgiden sonra onların boş-iğreti arzularına uyarsan, Allah'tan sana "bir yardımcı, yol gösterici yakın ve bir koruyucu" yoktur. (Ra'd/37)
~Ve sen, doğduğu zaman, güneşi, onların o büyük mağaralarından sağ yana yöneldiğini, battığı zaman da onları sol yandan keser-geçer göreceksin. Kendileri de ondan geniş bir boşluktadırlar. Bu, Allah'ın alâmetlerinden/göstergelerindendir. Allah kime kılavuzluk ettiyse artık o, kılavuzlanan doğru yolu bulmuştur. Allah kimi şaşırttıysa da, artık sen ona yol gösteren bir Yakın Kimseyi asla bulamazsın. (Kehf/17)
Bu konu için ayrıca Kehf/26, Şûrâ/28 ve 46, En'âm/14, A'râf/196, Yûsuf/101'e de bakılabilir.
ولاء [Velâ] sözcüğünün mastarı olan ولاية[velâyet] sözcüğü de, "arada bir şey bulunmadan bitişiklik, yakın olma, yan yana olma ve yaklaşma" demek olup yer, niyet, zaman, din gibi faktörlere bağlı kalmaksızın arkadaşlıkta ve yardımda tam bir yakınlığı ifade eder. [(Lisanü'l Arab, el İsfehani; el Müfredat, vly mad.)] Velâyet sözcüğü Kur'ân'da 2 yerde ve bu anlamda geçmektedir:
~Kuşkusuz iman etmiş, yurtlarından göç etmiş, Allah yolunda mallarıyla, canlarıyla savaşan ve barındırıp yardım eden şu kimseler; evet işte bunlar, bazısı bazısının yardımcı, yol gösterici, koruyucu yakını olanlardır. İnanan ve hicret etmeyen kimselere gelince, hicret edene kadar, onlara yakınlık söz konusu değildir. Ve din uğrunda yardım isterlerse, aranızda antlaşma bulunan bir halk zararına olmaksızın, onlara yardım etmeniz gerekir. Ve Allah, yaptıklarınızı çok iyi görendir. (Enfâl/72)
~İşte burada egemenlik/yardımcılık, koruyuculuk, yol göstericilik ancak hak olan Allah'a aittir. O, ödüllendirme bakımından en iyi ve kovuşturma yönünden de en iyi olandır. (Kehf/44)
Velâyet sözcüğü zaman içinde, kişilerin ve toplumların birbiriyle olan ilişkilerinde hukukî bir kavram hâline gelmiş ve bu kavram uluslararası ilişkiler düzeyinde de genel kabul görmüştür. "Reşit bir şahsın, şahsî ve mâlî işlerini gözetip yürütme hususunda kasır [becerisi ve yeteneği olmayan, eksikli] olan bir şahsın yerini tutması" demek olan bu kavram, hukuk alanında geniş bir yer işgal etmesine rağmen, mana olarak sözcüğün kök anlamı ekseninden uzaklaşmamıştır.
Velâyet sözcüğü, "ve" harfinin kesresiyle vilâyet olarak da okunur. Bu okuma şeklinin normalde anlam değişikliğine yol açmaması gerekirken vilâyet sözcüğü, "toplumsal yakınlık" manasında "emirlik, sultanlık" [devlet yakınlığı] anlamında kullanılır olmuştur.
Velâ kökünden türemiş ve mastarı velâyet olan bir sözcük de والى[vâlî] sözcüğüdür. Bu sözcük velî sözcüğü ile aynı anlamda olup Kur'ân'da Allah için de kullanılmıştır:
~Her kişi için, iki elinin arasından ve arkasından –Allah'ın işinden olarak–, onu gözetip koruyan izleyiciler vardır. Gerçekte, bir halk, kendi benliklerinde olanı değiştirmedikçe, Allah hiçbir şeyi değiştirmez. Ve Allah, bir topluluğa kötülük istedi mi, artık onun geri çevrilmesi söz konusu değildir. Onlar için O'nun astlarından bir yardım eden, koruyan, yol gösteren bir yakın da yoktur. (Ra'd/11)
Yine aynı kökten türemiş ve aynı anlamda olan bir diğer sözcük ise مولى [mevlâ] sözcüğüdür. Hem fail hem de mef'ul anlamında kullanılan mevlâ sözcüğü, fail anlamında kullanıldığında, velî sıfatı gibi "yakın olan, yardım eden, koruyan, yol gösteren"; mef'ul anlamında kullanıldığında ise "yakın olunan, yardım olunan, korunan, yol gösterilen" demek olur. Nitekim İslâm Hukuku'nda köle azat eden köle sahibine fail anlamıyla mevlâ denildiği gibi, azat edilen köleye de mef'ul anlamıyla yine mevlâ denilir.
Ancak İslâm âleminin birçok yerinde saygı için bazı kimselereمولانا [mevlânâ=mevlâmız] denmektedir ki, bize göre, Kur'ân'daki açıklamalar dikkate alındığında, bu sıfatın dinî anlamda Allah'tan başkası için kullanılması kesinlikle uygun değildir.