1Âhirette herkesin iyi veya kötü, yaptığı işlerin karşılığını görmesini/Allah'ın sosyal düzeni belirleyen ilkelerini yalanlayan şu kimseyi gördün mü/hiç düşündün mü?
"الدّين Din" sözcüğü üzerinde hem Arap-İslâm âlimleri hem de Mac Donald, A. Jeffery, L. Gadret gibi oryantalistler ciddî araştırmalar yapmışlar, İbranice'de ve Eski Farsça'da bu sözcüğe yazılış ve okunuş olarak benzeyen sözcükler bulmuşlardır. İbni Menzur'un Lisanü’l-Arab ve Zebidî'nin Tacü’l-Arus adlı eserlerinde, örnekleriyle açıkladıklarına göre; "دين din" sözcüğü "د dal", " ى ye" ve "ن nün" harflerinden meydana gelmiştir. "دين Deyn" sözcüğünü oluşturan harfler de aynı harflerdir. Üstelik "Deyn" sözcüğünde " ى y" harfi, cezim hâliyle bir mastar veznini korurken "دين din" sözcüğündeki "ى y" harfi harekesini kaybederek harf-i med [uzatma harfi] durumuna dönüşmüş ve böylece "دين din" sözcüğü isimleşmiştir. Bu durum "din" sözcüğünün "deyn" sözcüğünden türediğini göstermektedir.
"Deyn" sözcüğünün ilk anlamı "borç" demektir. Aslında "din" sözcüğü de başlangıçta "borç" anlamında kullanılmaktaydı. Fakat zaman içerisinde insanlar arasındaki alma-verme işlemleri kapsam olarak genişleyince, buna bağlı olarak bu ilişkileri ifade eden sözcüğün de anlamı genişlemiş ve ceza [her şeye bir karşılık verilmesi], hak-hukuk, nizam-intizam, sosyal düzen gibi kavramlar da "din" sözcüğüyle ifade edilir olmuştur.
"Din" sözcüğü, konumuz olan ayette "ceza" anlamındadır. Kısaca "karşılık" demek olan "ceza" sözcüğü, Türkçede sadece kötülüğün karşılığı olarak anlaşılmaktadır. Oysa " جزاء ceza", iyi ya da kötü, her türlü davranışın karşılığıdır. Bu ayette konu edilen ve "ceza" anlamına gelen "din" sözcüğü, ahirette herkesin yaptığı iyi veya kötü işlerin karşılığını göreceği anlamını ifade etmektedir.
"Din" sözcüğünün Kur'an'da ceza/karşılık anlamında kullanıldığına Nur/25, Zariyat/6, İnfitar/9 ve Tin/7 gibi bir çok ayet örnek olarak gösterilebilir. Saffat suresinin 53. ayetinde ise sözcük yine aynı anlamda ama "مدينون medînûn" şeklinde kullanılmıştır. Ayrıca Kur'an'da geçen tüm "يوم الدّين yevmüddin [din günü]" tamlamalarının anlamı da İnfitar suresinde detayı verildiği gibi, "Karşılık günü"dür.
Aynı kökten gelen ve Yüce Allah'ın sıfatı ya da ismi olarak kullanılan "الدّيّان ed-Deyyân" da "Yapılan işlerin karşılığını veren, hesaba çeken, hiçbir ameli karşılıksız bırakmayıp hayra da şerre de karşılık veren" demektir.
"Din" sözcüğü daha sonra da istiare yoluyla ve mutlak olarak "toplumsal alış-veriş, toplumsal ilişkiler, şeriat [sosyal nizamı belirleyen ilkeler]" anlamında kullanılır olmuştur. "Şeriat" anlamında kullanılan "din" terimi, Kâfirun suresinin tahlilinde açıklanacaktır.
Ayetteki "Sen gördün mü?" hitabı, görünüşte peygamberimizedir. Ancak; Kur'an üslûbu gereği, bu hitap her çağda ve her coğrafyada geçerli olup yaşayan her akıl sahibi insanadır. Ayrıca "duydun mu?" değil de "gördün mü?" ifadesinin kullanmasının nedeni, dini yalanlayarak icraatta bulunanların bu yalanlayıcı tavırlarını fikir düzeyinde değil, toplumda eylem olarak ortaya koyduklarını belirtmek içindir. Ancak bu soru, "evet gördüm" ya da "hayır görmedim" diye cevabı beklenen bir soru değildir. Tam tersine, ortaya çıkan bir durum karşısında "teaccüb [hayret etme] hislerini ifade eden bir soru tipidir. Böyle hayret ifade eden bir soruyla başlanması, dini yani iyi-kötü her amelin mutlaka karşılığının alınacağını yalanlamanın şaşkınlık uyandıran, hayret verici, tuhaf ve enteresan bir tavır olduğunu ifade eder. Bu üslûp, muhatabını ahireti inkâr eden insanda ne gibi bir karakter meydana geleceğini düşünmeye davet etmektedir. Hatırlanacak olursa, aynı soru tipi Alak suresinde de kullanılmıştı:
* Hiç düşündün mü, eğer o salât eden kul, doğru yol üzerinde idiyse ya da takvâyı [Allah'ın koruması altında olmayı] emrettiyse!... Hiç düşündün mü, eğer salât edeni engelleyen o kişi, yalanlamış ve yüz çevirmiş ise!... Salâta engel olan o kişi, bilmedi mi, Allah'ın kesinlikle görmekte olduğunu? [Alak 11-14]
2,3İşte odur, yetimi itip kakan ve yoksulun yiyeceği üzerine teşvik etmeyen kimse.
Mâûn suresinin bu ayetleri bize Fecr suresinin 17-20. ayetlerini hatırlatmaktadır.
* Kesinlikle sizin düşündüğünüz gibi değil! Doğrusu siz, yetimi, üstün-saygın bir şekilde yetiştirmiyorsunuz. Yoksulun yiyeceği üzerine birbirinizi özendirmiyorsunuz. Oysa mirası yağmalarcasına öyle bir yiyişle yiyorsunuz ki! Malı öyle bir sevişle seviyorsunuz ki, yığmacasına! [Fecr/17- 20]
Fecr suresindeki bu tenkitlerin muhatabı belirgin değildi, Bir bakıma, itham ve tenkitler ortaya yapılmıştı. Mâûn suresinde ise stratejinin değiştiği, hitapların sertleştiği, safların belirginleştiği, kimliklerin açıklandığı görülmektedir.
Ayette geçen "يدعّ اليتيم yedu'ul yetim" deyimi birden çok anlama gelmektedir:
- "Yedu'ul yetim"; babasının yetime bıraktığı mirasa el koymak suretiyle onun hakkını yemek ve onu kovmak demektir.
- "Yedi'ul yetim"; yardım talebiyle kendisine gelen bir yetime merhamet etmemek, yanından kovmak, kovulduğu halde çaresizlik nedeniyle yanından gitmeyeni iterek uzaklaştırmak demektir.
- "Yedu'ul yetim"; vesayet ya da velâyet yoluyla yanında bulunan yetime, ev halkının hizmetini gördürmek ve kahrını çektirmek suretiyle ona zulmetmek demektir.
Ancak "yedu'ul yetim", yukarıdaki davranışları ara sıra değil devamlı yapmak, bunları âdet haline getirmek demektir. Bu fiili işleyenler yetimin yalnız olduğunu, yardım edeninin bulunmayacağını zannederek onun hakkını yemekten sakınmaz. Ya da elinden tutar gibi görünür ama zulmeder, yardım istediğinde kovar veya iter. Bu yaptıklarının çok kötü şeyler olduğunu düşünmeden, hiçbir şey hissetmeden, Allah'ın her şeyi gördüğünü bilmeden bu tavırlarına devam eder.
Başlarını okşayacak, sahip çıkacak, ilgilenecek bir velileri olmayan, dolayısıyla hakları yağmaya açık ve korunmaya muhtaç yetimler, insanların yumuşaklık ve duyarlılığına muhtaçtırlar. Ne var ki, bu çağrıyı duymayan "yedu'ul yetim" vicdanı yetimi iter, aşağılar, mağdur eder. Yukarıdaki ayette "dini yalanlayanlar" diye nitelenen kimseler işte bu tür kimselerdir.
Ayette "طعام المسكين taâmu’l-miskin" ifadesi kullanılmıştır. Bu ifade, "miskinlere yemek yedirmeyi/yedirmeye teşvik etmek" anlamına gelen "اطعام المسكين it'âmu’l-miskin"den farklı bir ifadedir. "Taâmu’l-miskin" ifadesi, "miskinin kendi hakkı olan yemek" demektir. Bu nedenle, "yoksulu doyurmayı teşvik etmemek"le itham edilen sorumsuz ve ahlaksız kimseler kendilerine ait bir yemeği esirgemekle değil, bizzat yoksula ait olan yiyecekleri vermemekle suçlanmaktadırlar. Burada çok ince bir anlatım vardır. Verilmeyen o yemekler vermeyen o kimselerin mülkiyetinde görünüyor olsa bile, aslında doğrudan o yoksullara aittir. Bu şu anlama gelmektedir: O yemek, verenlerin üzerine borç olan, yoksulun hakkı olan yemektir. Yemeği veren, onu bir bahşiş veya lütuf olarak değil, tersine, yoksulun hakkı olduğu için ve zorunlu olarak verecektir, vermelidir. Yoksulun bu hakkı, Zariyat suresinin 19. ayetinde "Onların mallarında sâil ve mahrumların hakkı vardır" denilmek suretiyle belirtilmiştir.
Daha önce Fecr suresinde de açıklandığı gibi, "miskin" sözcüğünün gerek fakirlik sebebiyle, gerekse fiziksel-zihinsel yetersizlik, yaşlılık, egemen güçlerin baskısı altında olmak gibi çok değişik nedenlerle hareketsiz kalmış, serbest hareket imkânını kaybetmiş, boynu bükülmüş kimse anlamlarına geldiği tekrar hatırlanmalıdır.
Ayetteki "lâ yehuddu" ifadesi, hakları olan yemeği miskinlere vermeyen kişilerin, kendileri yapmadığı gibi başkalarını da bu işi yapmaya teşvik etmedikleri anlamına gelir. Böylesi kişiler, fakir ve muhtaçların çalışarak veya iş yeri açarak kendi ekmeklerini kazanmaları yönünde herhangi bir girişimde bulunmazlar, onlara haklarını vermezler. Bu kişiler daima efendi/lord olmak isterler; köleleri olsun isterler; herkesin ekmeğini aşını kendileri versin isterler; kölenin soyu köle, işçinin soyu işçi, çiftçinin soyu çiftçi olsun isterler.
Allah'ın burada iki bariz misalle anlattığı konu, ahireti inkâr edenlerin ne kötü meziyet sahibi olduklarını göstermektedir. Tabii ki, "dini yalanlayan" kimselere ait yegâne gösterge bununla sınırlı değildir. Şimdilik "dini yalanlayanın" sadece bu özelliği öne çıkarılmıştır.
Burada asıl vurgulanan, ahireti yalanlayanlarda bulunan yetimi itip-kakma, onları saygın bir hale getirmeme, ihtiyaçlıların yemeklerini vermeme gibi ahlaki bozukluklar değil, bu veya buna benzeyen sayısız kötülüğün doğrudan ahireti yalanlamanın bir sonucu olarak ortaya çıktığıdır.
İman gönle düşünce orada rikkat, hassasiyet ve sevgi oluşturur. Oysa "dini yalanlayan" kimselerde vicdanın sermayesi olan bu hasletler bulunmaz.
"الدّين Din" sözcüğü üzerinde hem Arap-İslâm âlimleri hem de Mac Donald, A. Jeffery, L. Gadret gibi oryantalistler ciddî araştırmalar yapmışlar, İbranice'de ve Eski Farsça'da bu sözcüğe yazılış ve okunuş olarak benzeyen sözcükler bulmuşlardır. İbni Menzur'un Lisanü’l-Arab ve Zebidî'nin Tacü’l-Arus adlı eserlerinde, örnekleriyle açıkladıklarına göre; "دين din" sözcüğü "د dal", " ى ye" ve "ن nün" harflerinden meydana gelmiştir. "دين Deyn" sözcüğünü oluşturan harfler de aynı harflerdir. Üstelik "Deyn" sözcüğünde " ى y" harfi, cezim hâliyle bir mastar veznini korurken "دين din" sözcüğündeki "ى y" harfi harekesini kaybederek harf-i med [uzatma harfi] durumuna dönüşmüş ve böylece "دين din" sözcüğü isimleşmiştir. Bu durum "din" sözcüğünün "deyn" sözcüğünden türediğini göstermektedir.
"Deyn" sözcüğünün ilk anlamı "borç" demektir. Aslında "din" sözcüğü de başlangıçta "borç" anlamında kullanılmaktaydı. Fakat zaman içerisinde insanlar arasındaki alma-verme işlemleri kapsam olarak genişleyince, buna bağlı olarak bu ilişkileri ifade eden sözcüğün de anlamı genişlemiş ve ceza [her şeye bir karşılık verilmesi], hak-hukuk, nizam-intizam, sosyal düzen gibi kavramlar da "din" sözcüğüyle ifade edilir olmuştur.
"Din" sözcüğü, konumuz olan ayette "ceza" anlamındadır. Kısaca "karşılık" demek olan "ceza" sözcüğü, Türkçede sadece kötülüğün karşılığı olarak anlaşılmaktadır. Oysa " جزاء ceza", iyi ya da kötü, her türlü davranışın karşılığıdır. Bu ayette konu edilen ve "ceza" anlamına gelen "din" sözcüğü, ahirette herkesin yaptığı iyi veya kötü işlerin karşılığını göreceği anlamını ifade etmektedir.
"Din" sözcüğünün Kur'an'da ceza/karşılık anlamında kullanıldığına Nur/25, Zariyat/6, İnfitar/9 ve Tin/7 gibi bir çok ayet örnek olarak gösterilebilir. Saffat suresinin 53. ayetinde ise sözcük yine aynı anlamda ama "مدينون medînûn" şeklinde kullanılmıştır. Ayrıca Kur'an'da geçen tüm "يوم الدّين yevmüddin [din günü]" tamlamalarının anlamı da İnfitar suresinde detayı verildiği gibi, "Karşılık günü"dür.
Aynı kökten gelen ve Yüce Allah'ın sıfatı ya da ismi olarak kullanılan "الدّيّان ed-Deyyân" da "Yapılan işlerin karşılığını veren, hesaba çeken, hiçbir ameli karşılıksız bırakmayıp hayra da şerre de karşılık veren" demektir.
"Din" sözcüğü daha sonra da istiare yoluyla ve mutlak olarak "toplumsal alış-veriş, toplumsal ilişkiler, şeriat [sosyal nizamı belirleyen ilkeler]" anlamında kullanılır olmuştur. "Şeriat" anlamında kullanılan "din" terimi, Kâfirun suresinin tahlilinde açıklanacaktır.
Ayetteki "Sen gördün mü?" hitabı, görünüşte peygamberimizedir. Ancak; Kur'an üslûbu gereği, bu hitap her çağda ve her coğrafyada geçerli olup yaşayan her akıl sahibi insanadır. Ayrıca "duydun mu?" değil de "gördün mü?" ifadesinin kullanmasının nedeni, dini yalanlayarak icraatta bulunanların bu yalanlayıcı tavırlarını fikir düzeyinde değil, toplumda eylem olarak ortaya koyduklarını belirtmek içindir. Ancak bu soru, "evet gördüm" ya da "hayır görmedim" diye cevabı beklenen bir soru değildir. Tam tersine, ortaya çıkan bir durum karşısında "teaccüb [hayret etme] hislerini ifade eden bir soru tipidir. Böyle hayret ifade eden bir soruyla başlanması, dini yani iyi-kötü her amelin mutlaka karşılığının alınacağını yalanlamanın şaşkınlık uyandıran, hayret verici, tuhaf ve enteresan bir tavır olduğunu ifade eder. Bu üslûp, muhatabını ahireti inkâr eden insanda ne gibi bir karakter meydana geleceğini düşünmeye davet etmektedir. Hatırlanacak olursa, aynı soru tipi Alak suresinde de kullanılmıştı:
* Hiç düşündün mü, eğer o salât eden kul, doğru yol üzerinde idiyse ya da takvâyı [Allah'ın koruması altında olmayı] emrettiyse!... Hiç düşündün mü, eğer salât edeni engelleyen o kişi, yalanlamış ve yüz çevirmiş ise!... Salâta engel olan o kişi, bilmedi mi, Allah'ın kesinlikle görmekte olduğunu? [Alak 11-14]
2,3İşte odur, yetimi itip kakan ve yoksulun yiyeceği üzerine teşvik etmeyen kimse.
Mâûn suresinin bu ayetleri bize Fecr suresinin 17-20. ayetlerini hatırlatmaktadır.
* Kesinlikle sizin düşündüğünüz gibi değil! Doğrusu siz, yetimi, üstün-saygın bir şekilde yetiştirmiyorsunuz. Yoksulun yiyeceği üzerine birbirinizi özendirmiyorsunuz. Oysa mirası yağmalarcasına öyle bir yiyişle yiyorsunuz ki! Malı öyle bir sevişle seviyorsunuz ki, yığmacasına! [Fecr/17- 20]
Fecr suresindeki bu tenkitlerin muhatabı belirgin değildi, Bir bakıma, itham ve tenkitler ortaya yapılmıştı. Mâûn suresinde ise stratejinin değiştiği, hitapların sertleştiği, safların belirginleştiği, kimliklerin açıklandığı görülmektedir.
Ayette geçen "يدعّ اليتيم yedu'ul yetim" deyimi birden çok anlama gelmektedir:
- "Yedu'ul yetim"; babasının yetime bıraktığı mirasa el koymak suretiyle onun hakkını yemek ve onu kovmak demektir.
- "Yedi'ul yetim"; yardım talebiyle kendisine gelen bir yetime merhamet etmemek, yanından kovmak, kovulduğu halde çaresizlik nedeniyle yanından gitmeyeni iterek uzaklaştırmak demektir.
- "Yedu'ul yetim"; vesayet ya da velâyet yoluyla yanında bulunan yetime, ev halkının hizmetini gördürmek ve kahrını çektirmek suretiyle ona zulmetmek demektir.
Ancak "yedu'ul yetim", yukarıdaki davranışları ara sıra değil devamlı yapmak, bunları âdet haline getirmek demektir. Bu fiili işleyenler yetimin yalnız olduğunu, yardım edeninin bulunmayacağını zannederek onun hakkını yemekten sakınmaz. Ya da elinden tutar gibi görünür ama zulmeder, yardım istediğinde kovar veya iter. Bu yaptıklarının çok kötü şeyler olduğunu düşünmeden, hiçbir şey hissetmeden, Allah'ın her şeyi gördüğünü bilmeden bu tavırlarına devam eder.
Başlarını okşayacak, sahip çıkacak, ilgilenecek bir velileri olmayan, dolayısıyla hakları yağmaya açık ve korunmaya muhtaç yetimler, insanların yumuşaklık ve duyarlılığına muhtaçtırlar. Ne var ki, bu çağrıyı duymayan "yedu'ul yetim" vicdanı yetimi iter, aşağılar, mağdur eder. Yukarıdaki ayette "dini yalanlayanlar" diye nitelenen kimseler işte bu tür kimselerdir.
Ayette "طعام المسكين taâmu’l-miskin" ifadesi kullanılmıştır. Bu ifade, "miskinlere yemek yedirmeyi/yedirmeye teşvik etmek" anlamına gelen "اطعام المسكين it'âmu’l-miskin"den farklı bir ifadedir. "Taâmu’l-miskin" ifadesi, "miskinin kendi hakkı olan yemek" demektir. Bu nedenle, "yoksulu doyurmayı teşvik etmemek"le itham edilen sorumsuz ve ahlaksız kimseler kendilerine ait bir yemeği esirgemekle değil, bizzat yoksula ait olan yiyecekleri vermemekle suçlanmaktadırlar. Burada çok ince bir anlatım vardır. Verilmeyen o yemekler vermeyen o kimselerin mülkiyetinde görünüyor olsa bile, aslında doğrudan o yoksullara aittir. Bu şu anlama gelmektedir: O yemek, verenlerin üzerine borç olan, yoksulun hakkı olan yemektir. Yemeği veren, onu bir bahşiş veya lütuf olarak değil, tersine, yoksulun hakkı olduğu için ve zorunlu olarak verecektir, vermelidir. Yoksulun bu hakkı, Zariyat suresinin 19. ayetinde "Onların mallarında sâil ve mahrumların hakkı vardır" denilmek suretiyle belirtilmiştir.
Daha önce Fecr suresinde de açıklandığı gibi, "miskin" sözcüğünün gerek fakirlik sebebiyle, gerekse fiziksel-zihinsel yetersizlik, yaşlılık, egemen güçlerin baskısı altında olmak gibi çok değişik nedenlerle hareketsiz kalmış, serbest hareket imkânını kaybetmiş, boynu bükülmüş kimse anlamlarına geldiği tekrar hatırlanmalıdır.
Ayetteki "lâ yehuddu" ifadesi, hakları olan yemeği miskinlere vermeyen kişilerin, kendileri yapmadığı gibi başkalarını da bu işi yapmaya teşvik etmedikleri anlamına gelir. Böylesi kişiler, fakir ve muhtaçların çalışarak veya iş yeri açarak kendi ekmeklerini kazanmaları yönünde herhangi bir girişimde bulunmazlar, onlara haklarını vermezler. Bu kişiler daima efendi/lord olmak isterler; köleleri olsun isterler; herkesin ekmeğini aşını kendileri versin isterler; kölenin soyu köle, işçinin soyu işçi, çiftçinin soyu çiftçi olsun isterler.
Allah'ın burada iki bariz misalle anlattığı konu, ahireti inkâr edenlerin ne kötü meziyet sahibi olduklarını göstermektedir. Tabii ki, "dini yalanlayan" kimselere ait yegâne gösterge bununla sınırlı değildir. Şimdilik "dini yalanlayanın" sadece bu özelliği öne çıkarılmıştır.
Burada asıl vurgulanan, ahireti yalanlayanlarda bulunan yetimi itip-kakma, onları saygın bir hale getirmeme, ihtiyaçlıların yemeklerini vermeme gibi ahlaki bozukluklar değil, bu veya buna benzeyen sayısız kötülüğün doğrudan ahireti yalanlamanın bir sonucu olarak ortaya çıktığıdır.
İman gönle düşünce orada rikkat, hassasiyet ve sevgi oluşturur. Oysa "dini yalanlayan" kimselerde vicdanın sermayesi olan bu hasletler bulunmaz.